Wat je niet ziet, ligt soms recht voor je neus.
Jarenlang was ik ervan overtuigd dat mijn ICT-diploma spoorloos verdwenen was. Ik had het nergens, ondanks intensieve zoektochten tijdens bijvoorbeeld opruimingen of herindelingen, meer kunnen vinden en ging er uiteindelijk maar van uit dat het ooit per ongeluk tussen een stapel boeken moest zijn beland, die ik voor de rommelmarkt aan een liefhebber had weggegeven. (Een ander scenario kon ik echt niet bedenken, want ik kon me niet voorstellen dat ik het per ongeluk had weggegooid met andere dingen die wel weg konden.)
Het enige wat ik me nog herinnerde, was dat ik het diploma ooit tijdens een herindeling van een kast in de woonkamer mee naar boven had genomen… en daarna? Niets. Eén grote zwarte vlek!
Ik had me er al bij neergelegd dat het voorgoed verloren was.
Tot ik het vorige week, totaal onverwacht, terugvond: keurig ingelijst in een lijst met een zwarte rand, precies zoals ik het me herinnerde. Het lag onder in een tas vol dozen van computeraccessoires — samen met certificaten, oude schoolschriftjes en andere papieren. Een tas die ik 100& zéker váker had geopend en bekeken, en tóch had ik het diploma nooit zien liggen. Ik kon het bijna niet bevatten. Hoe had ik hier in hemelsnaam dan zó vaak overheen kunnen kijken? Hoe dan!? Vertel.. Hoe dan!?
Omdat het me maar bleef bezighouden en niet meer los liet, ben ik op zoek gegaan naar een verklaring. Zo kwam ik terecht bij het fenomeen inattentional blindness — ofwel: onoplettende blindheid. Je ziet iets niet, simpelweg omdat je het daar niet verwacht. Een vorm van cognitieve bias, waarbij je brein informatie filtert op basis van aannames in plaats van feiten.
En dat bracht me bij mijn werk als schrijver.
Want dit soort mentale valkuilen spelen niet alleen op als je iets kwijt bent, maar ook tijdens het schrijven van een boek. Hieronder drie vormen van cognitieve vertekening die mij — en misschien jou ook — als schrijver parten kunnen spelen:
1. Confirmation bias – Je denkt dat iets klopt
Als je eenmaal besloten hebt dat een passage logisch is, zie je minder snel waar het eigenlijk wringt. Je herschrijft het niet, want je brein zegt: ‘Dat stuk zit goed.’ Maar klopt het ook écht?
2. Inattentional blindness – Je kijkt, maar ziet niets
Je zoekt naar fouten of inspiratie, maar richt je zó sterk op wat je verwacht te vinden, dat je blind wordt voor wat er daadwerkelijk staat. Zoals dat diploma in de tas… of die ene alinea in je verhaal die eigenlijk de kern bevat — maar die je al zo vaak hebt gelezen, dat je er ongemerkt overheen kijkt.
Dit inzicht viel bij mij op z’n plek toen ik terugdacht aan het schrijfproces van Mysterie op het Internaat. Vrij laat ontdekte ik namelijk een fout: een personage maakte een opmerking over iets wat het op dat moment helemaal nog niet kón weten. Een klassieke denkfout — eentje die je makkelijk maakt als je te diep in je eigen verhaal zit en de tijdlijn automatisch invult.
Gelukkig ontdekte ik het nét op tijd. De uitgever kon het nog aanpassen vóór de eerste boeken geprint en verstuurd werden.
3. Verlies van afstand – Je zit te diep in je verhaal
Je kent je personages, scènes en spanningsboog van binnen en van buiten. Maar juist die vertrouwdheid maakt je blind voor kleine fouten, onlogische sprongen of verborgen pareltjes. Je brein vult aan wat er eigenlijk niet staat — omdat jij het wél weet.
Wat kun je daaraan doen?
• Lees met afstand. Laat je tekst even liggen en pak hem daarna weer op alsof het door iemand anders is geschreven.
• Vraag meerdere proeflezers. Anderen zien vaak wat jij niet meer opmerkt.
• Zoek niet alleen naar fouten, maar ook naar verrassingen. Wat heb je misschien nog niet écht gezien in je eigen verhaal?
Wat ik ervan geleerd heb
Deze ervaring met mijn zogenaamd verloren diploma — en die bijna gemiste fout in mijn boek — heeft me één ding duidelijk gemaakt: je ziet pas écht goed als je durft te twijfelen aan je eigen blik. Als je aannames loslaat en opnieuw leert kijken. Niet alleen naar voorwerpen die je kwijt bent… maar ook naar je verhaal.
En jij? Wat heb jij ooit pas gezien toen je écht anders durfde te kijken?
Aangezien ik geen wandelende encyclopedie ben, heb ik wat bronnen geraadpleegd om te ontdekken hoe dit soort denkfouten en fenomenen precies werken:
Daniel Kahneman – Thinking, Fast and Slow
https://en.wikipedia.org/wiki/Thinking,_Fast_and_Slow
Simons & Chabris – Inattentional Blindness (The Gorilla Experiment)
https://www.simonslab.com/videos.html
Robert Nickerson – Confirmation Bias (1998)
https://doi.org/10.1037/1089-2680.2.2.175
Jonah Lehrer – Imagine: How Creativity Works
https://en.wikipedia.org/wiki/Jonah_Lehrer
Kenniscentrum KJP – Cognitieve biases uitgelegd
https://www.kenniscentrum-kjp.nl/kennis/cognitieve-biases
Psychologie Magazine – Waarom je brein soms overduidelijke dingen niet ziet
https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/waarom-je-brein-soms-overduidelijke-dingen-niet-ziet